Tūāmahi 1: Me kōrero ki ngā kaumātua, ki ētahi atu hoki o te whānau me te hapū ki te kohi i ō rātou mahara me ō rātou mōhiotanga mō ngā rā o mua, tae atu ki ngā wheako o nāianei e ana ki te mahi matamata/inanga.

  • Matapakia ngā take i noho ai te hao matamata hei mahi nui i roto i te whānau, i te hapū.
  • Matapakia te āhua o te mahi matamata a ngā tūpuna i mua, ā, he aha ngā tikanga hao e whāia ana ināianei.
  • Matapakia te rerekē haere o ngā tikanga hao i te takangao te wā, ā, he aha i rerekē ai.
  • Tautohua, tuhia hoki ngā wāhi hao matamata, ngā wāhi e tuku hua ai te matamata, me ētahi atu wāhi mahinga kai.
  • Matapakia te rahi o te taupori matamata (mēnā kua nui ake, kua paheke rānei) me te whiriwhiri i ngā take i pērā ai.
  • Whiriwhiria mēnā ka taea te taupori matamata te āta whakaora ake (me hono ki ngā take i paheke ai, me ngā ara hei whakakore i aua whakararu).

Tūāmahi 2: Me whai whakaaro ki te pūnaha hauropi me te whakapapa o te taiao, kia mārama ake ai te kite me pēhea te whakaora ake i ngā taupori matamata.

  • Tautohua ngā wāhi tino pai mō te whakaora ake i te nōhanga o te matamata me ngā wāhi tuku hua (he paku rerekē te āhua o te nōhanga e pai ana ki tēnā, ki tēnā momo ika).
  • Me whakatō otaota huhua ki ngā parenga o te kōawa, hei kai, hei whakamarumaru mō te matamata. Ko ētahi momo pai, ko te wīwī (ngā momo Juncus), te pūrekireki (ngā Carex) me te raupō (Typha orientalis).
  • Me whakatō rākau hei whakamarumaru tiketike mō ngā parenga, kia kore ai e mahana rawa te wai.
  • Whakaarohia ngā whenua e karapoti ana i te kōawa, me ngā mahi hei whakaiti ake i ngā pānga kino, hei tauira, ko te taiapa i ngā kararehe pāmu.
  • Whiriwhiria te wāhi ki ētahi atu hanga ora, tae atu ki ngā ika pērā i te tuna, i te pōrohe, i te kanae, ki ngā manu, me ngā hanga tuaiwi-kore ka noho tahi ki te wai.
  • Tatauria ngā momo rākau, otaota e tipu ana i te wāhi e tirohia ana. Tātaihia te ōrau o ngā tipu māori me te ōrau o ngā tipu rāwaho. Ka noho koinei te paetīmata mō ngā mahi aroturuki, arataki i te ora haere o te taupori matamata ā ngā rā e heke mai nei.
  • Me noho tahi ki ētahi ringahao matamata ki te kohi tatauranga mō te rahi o te matamata e mau ana. Me tirotiro te taumaha o te matamata ka mau i ia rā mō te katoa o te kaupeka. Me tuhi anō te roa o te tangata e hao ana i ia rangi (hei tauira, e 30 kg i tētahi rangi, e 4 hāora ia e hao ana i taua rangi). Ka āta tuhia ēnei raraunga, ka tātarihia hoki i te mutunga o te kaupeka hao. Ko te maha ake o ngā tau e hopukina ana ēnei raraunga, ko te painga atu hei whakaatu i te rahi tūturu o te ika, tae atu ki ngā tauira me ngā ia o roto i ngā raraunga.

Tūāmahi 3: Te waihanga i tētahi anga aroturuki, whakaora

1. Tukua mā ngā whatu me te ihu e tautohu ngā rerekētanga kua ki te matamata – ki te rahi o te taupori, ki te āhua hoki o te ika me te pai o tana nōhanga:

  • Mēnā kua rerekē te tae, te nui rānei o te ika (arā, tōna tinana), e tohu ana pea tērā kua rerekē āna kai, kua pāngia rānei te taupori e tētahi mate.
  • Mēnā e āhua haunga ana, e tohu ana pea kua paruparu te wai.
  • Mēnā kua rerekē te tāwara o te ika ina kainga, kei te tohu anō pea tērā kua rerekē te kounga o te wai, kua rerekē rānei ngā kai a te ika.

Mēnā kua poto ake te wā e noho pai ana te matamata ki te pouaka mātao, he tohu anō pea kua kore i tino hauora rawa atu te ika.

2. He aha ngā kupu a te whānau, a te hapū, o te rohe mō te matamata? He aha ērā atu ika, pepeke, tipu, aha ake rānei e tūhono mai ana ki te matamata (arā, ngā whakapapa o te ika me te taiao)?

  • He mea nui te kite i te whānuitanga atu o ngā hononga, ngā tātai whakapapa me te oranga o te pūnaha hauropi nui tonu.

3. Me kōrero ki a wai?

  • Me kōrero ki ngā mātanga pūtaiao me ētahi atu hapori he wheako atu anō ō rātou e pā ana ki tēnei pūnaha hauropi me te whakaora ake i te matamata. Me mahi tahi ki ēnei tāngata ki te whakatakoto anga whakaora e mātua tutuki ai ngā hiahia o tō hapori, e ora ake ai hoki te taupori ika.

He whakamihi

  • I pūtakea mai tēnei mātaitanga i tētahi kōrero i titoa e Rangi Mahuta (Waikato) rātou ko Cheri van Schravendijk-Goodman (Te Āti Haunui-a-Pāpārangi, Ngāti Apa, Ngāti Rangi), ko Cindy Baker (Taihoro Nukurangi) mō te pukapuka Te Reo o Te Repo – The Voice of the Wetland.
  • He mea kawe tēnei mātaitanga ki Te Pūaha o Waikato, engari he tauira pai hei whakaatu me pēhea te tūhura me te whakaora ake i ētahi atu wāhi hao matamata.

    Published 16 November 2020 Referencing Hub articles
        Go to full glossary
        Download all